Evi Marami
- 8 Ιουν 2020

Σιωπηλοί μάρτυρες: ενδοοικογενειακή βία, οι επιπτώσεις για το παιδί και οι θεραπείες

συνέντευξη με την Eιδική παιδαγωγό - Ψυχοπαιδαγωγό Σοφία Κοραχάη

Εν μέσω πανδημίας και εγκλεισμού τα καταγεγραμμένα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας αυξάνονται δραματικά. Στην Αγγλία οι κλήσεις για βοήθεια στο Charity Solace αυξήθηκαν κατά 25% (Guardian, 5 Μαΐου 2020) ενώ στην Ελλάδα παρόμοιες κλήσεις στη γραμμή SOS 15900 για περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας τετραπλασιάστηκαν τον μήνα Απρίλιο, όπου το 61% των θυμάτων ήταν σύζυγοι/σύντροφοι και το 10% παιδιά (LiFO, 8 Μαιου 2020). Σε αυτά τα περιστατικά τα παιδιά βιώνουν ή μαρτυρούν βία.

Καμιά φορά ο όρος βία μας παραπέμπει στην σωματική κακοποίηση. Υπάρχουν όμως ποικίλες μορφές βίας που μπορεί να βιώσει ένα παιδί ως μάρτυρας ενδοοικογενειακής βίας.

Η σωματική κακοποίηση αποτελεί όντως τον πλέον έκδηλο λόγο όπου ένα θύμα ενδοοικογενειακής βίας μπορεί να εκμυστηρευτεί ότι κακοποιείται σε κάποιο οικείο πρόσωπο, να καλέσει σε κάποια γραμμή υποστήριξης ανώνυμα ή να κάνει καταγγελία στην αστυνομία. Δυστυχώς το ποσοστό γυναικών αλλά και ανδρών θύματα που φτάνουν να καταγγείλουν το γεγονός, παραμένει εξαιρετικά χαμηλό, γεγονός που αναγκάζει τα παιδιά να είναι μάρτυρες πολλαπλών και χρόνιων περιστατικών βίας η οποία εκδηλώνεται ποικιλόμορφα. Μορφές και εκφράσεις ενδοοικογενειακής βίας αποτελούν η σεξουαλική βία, η σωματική κακοποίηση, η ψυχολογική βία, η λεκτική βία , ο οικονομικός έλεγχος από την μεριά ενός εκ των συντρόφων, η παραμέληση καθώς και η κοινωνική απομόνωση.

Η βιβλιογραφία υποδεικνύει πως η ενδοοικογενειακή βία δεν κάνει διακρίσεις. Είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο που απαντάται σε όλες τις ηλικιακές κατηγορίες και συνυπάρχει συνήθως με την παιδική κακοποίηση. Τα παιδιά που είναι μάρτυρες ενδοοικογενειακής βίας αποτελούν πολλάκις και θύματα της είτε ως απόρροια της παραμέλησης τους από τους γονείς είτε μέσα από τον αέναο φόβο που επιδρά απόλυτα στον ψυχισμό του παιδιού.

Βία είναι κάθε πράξη που έχει ως στόχο να βλάψει, να τραυματίσει η να προκαλέσει φόβο στερώντας στο θύμα κάθε ίχνος αξιοπρέπειας, αυτοεκτίμησης, αυτοπεποίθησης και κάθε ανθρώπινο δικαίωμα προσωπικής ελευθερίας.

Κάποια παιδιά έχουν υπάρξει θύματα βίας ήδη από την εποχή της κύησης. Η εγκυμοσύνη ως μια περίοδος έντονων αλλαγών στο ζευγάρι όπου πολλές φορές μετατοπίζει το βάρος της προσοχής από τον σύντροφο στο παιδί, αποτελεί κάποιες φορές αφετηρία έκφρασης βίας. Η μητέρα αντί να βιώσει αυτή την περίοδο πλημμυρισμένη θετικά συναισθήματα, βιώνει την εγκυμοσύνη ως στρεσογόνο περίοδο. Ντρέπεται, φοβάται και τελικά απομονώνεται. Πλήθος μελετών καταδεικνύουν την επίδραση του στρες, κατά την εποχή της κύησης, στο έμβρυο και τις μακροχρόνιες συνέπειες στο ενήλικο άτομο. Μειωμένη ανάπτυξη εμβρύου, αναπτυξιακή καθυστέρηση, έλλειψη οξυγόνου και στέρηση θρεπτικών ουσιών στο έμβρυο. Στο ενήλικο πλέον άτομο έχει αποδειχθεί ότι προκαλεί μεταβολική, ενδοκρινική η και καρδιαγγειακή δυσλειτουργία (Fowden, 2017).

Tέλος, οι μαρτυρίες θυμάτων συχνά επικεντρώνονται στη βία προς το πρόσωπο τους και υπερασπίζονται τον θύτη λέγοντας πως το παιδί δεν έχει δει, δεν έχει ακούσει, δεν ξέρει τίποτα. Η συναισθηματική αυτή ένταση μεταβιβάζεται στο παιδί μη λεκτικά, μέσα απο τις εκφράσεις του προσώπου του θύματος, την θλίψη, τον τόνο της φωνής του φροντιστή, την ανασφάλεια και τον φόβο κάθε φορά που αντικρίζει τον θύτη.

Τι επίδραση μπορεί να έχει αυτό στον ψυχισμό ενός παιδιού;

Τα παιδιά που έχουν εκτεθεί στην βία είτε ως μάρτυρες είτε ως θύματα παρουσιάζουν συναισθηματικά, κοινωνικά, συμπεριφορικά καθώς και γνωστικά προβλήματα, σε σχέση με τα παιδιά που μεγαλώνουν σε περιβάλλον όπου απουσιάζει η βία. Έχουν το τραύμα να τους βαραίνει και πολύ πιθανά να υποφέρουν και απο διαταραχή μετατραυματικού στρες. Η επίδραση στον ψυχισμό τους είναι μεγάλη με επιπτώσεις στην ανήλικη και ενήλικη ζωή τους τόσο στην ψυχική αλλά και σωματική τους υγεία. Το πως θα βιώσουν τα παιδιά μάρτυρες ένα περιστατικό βίας εξαρτάται και απο το πόσο έντονα θα το εκδηλώσει ο φροντιστής θύμα. Αν ο φροντιστής αντιδράσει με τρομερό φόβο, φωνές, κλάματα και πανικό τότε και το παιδί θα το βιώσει εξίσου έντονα.

Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε ένα μη υποστηρικτικό περιβάλλον όπου κυριαρχεί ο φόβος, μαθαίνουν να απομονώνονται, πολλές φορές κατηγορούν τον εαυτό τους για όσα συμβαίνουν και βιώνουν αισθήματα ενοχής που πολλές φορές σωματοποιούνται.

Υποφέρουν από κατάθλιψη και μοναξιά. Νιώθουν θυμό για αυτό που συμβαίνει και σταδιακά εξωτερικεύουν αυτό το θυμό με μη υγιή τρόπο. Ξεσπούν. Εκδηλώνουν επιθετικότητα αφού βιωματικά έχουν μάθει πως αυτός είναι ο μόνος τρόπος ‘’επικοινωνίας’’ με τους άλλους. Παρουσιάζουν παραβατική συμπεριφορά.

Η βία καταλήγει να είναι ένας ‘’οικογενειοκρατικός’’ και όχι μόνο, κύκλος, όπου αναπαράγεται από γενιά σε γενιά αν δεν μεσολαβήσει θεραπευτική παρέμβαση. Τα παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας ίσως παρουσιάσουν αυτοκτονικό ιδεασμό η και παρόρμηση στη χρήση ουσιών. Η βία φαίνεται να έχει καταλυτική επίδραση στα παιδιά με πληθώρα ψυχοκοινωνικών προβλημάτων σε όλη την μετέπειτα ζωή τους.

Τι θεραπείες υπάρχουν διαθέσιμες και ενδείκνυνται για τόσο νεαρές ηλικίες;

Για κάθε πρόταση σχετικά με την θεραπεία, το ιστορικό του ασθενούς, οι προτιμήσεις του ασθενούς, η ηλικία, οι πιθανές προ υπάρχουσες καταστάσεις, η συνδυαστική ύπαρξη κάποιας διαταραχής (στατιστικά τα παιδιά με ύπαρξη κάποια διαταραχής, αργή ανάπτυξη ομιλίας, υπερκινητικότητα φαίνεται να βιώνουν συχνότερα βία είτε ως μάρτυρες είτε ως θύματα) και η ‘’λειτουργικότητα΄΄ τους ασθενούς πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν.

Αποτελέσματα από μετα-αναλύσεις φαίνεται να κατατάσσουν την Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία που επικεντρώνεται στο τραύμα (TECBT) και την Απευαισθητοποίηση και Επανεπεξεργασία μέσω οφθαλμικών κινήσεων (EMDR) ως τις αποτελεσματικότερες θεραπείες για το τραύμα. Οι εν λόγω θεραπείες επικεντρώνονται στο τραύμα και την ανάκληση άσχημων αναμνήσεων που συνδέονται με αυτό.

Ο ασθενής καλείται να ανακαλέσει τις τραυματικές εμπειρίες προσπαθώντας να αφομοιώσει παράλληλα την επίδραση που έχουν στον ψυχισμό του. Ωστόσο, έχοντας την γνώση πως τα παιδιά μάρτυρες η θύματα βίας, συχνά νιώθουν ντροπή και τύψεις και αποφεύγουν να μιλούν για την τραυματική τους εμπειρία, φαίνεται να δίνει ένα ελαφρύ προβάδισμα στην EMDR. Αν και υπάρχει συζήτηση η EMDR επικεντρώνεται στα παρενθετικά οπτικά/απτικά/ακουστικά ερεθίσματα και δεν απαιτεί λεπτομερή περιγραφή των γεγονότων. Αυτό την κάνει ιδιαίτερα προσβάσιμη και σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας και εφήβους με εκλεκτική αλαλία, που πιθανά προέρχεται απο το τραύμα, απο το άγχος ανάκλησης η και κάποια προ υπάρχουσα συνοδευόμενη διαταραχή.

Ένα νέο είδος Συνθετικής Ψυχοθεραπείας που συνδυάζει τρία είδη ψυχοθεραπείας με σκοπό την επούλωση (trauma-attachment- psychodynamic), φαίνεται να κερδίζει έδαφος στους θεραπευτικούς κύκλους με εξαιρετικά αποτελέσματα. Φυσικά, όταν μιλάμε για παιδιά, όπου η κυριότερη πηγή έκφρασης τους είναι το παιχνίδι, η Παιγνιοθεραπεία φαίνεται να αποτελεί την πλέον αποτελεσματική, μη παρεμβατική θεραπεία. Το βρέφος που έχει βιώσει τραύμα, αποθηκεύει τις μνήμες αυτές στο ασυνείδητο, αφού αδυνατεί να τις εκφράσει και η Παιγνιοθεραπεία μέσω του συμβολικού παιχνιδιού βοηθά το παιδί να ανασύρει τις μνήμες και να τις επεξεργαστεί.

Η Παιγνιοθεραπεία επίσης μέσω του αισθητηριακού παιχνιδιού και του λερώματος, επιτρέπει στο παιδί να αποδεχτεί όλα τα αρνητικά συναισθήματα και τελικά να τα αποδεχτεί και να θεραπευτεί (Ρόμπερτσον, 2016).

Μέσα στην αίθουσα της θεραπείας, με σεβασμό στην ασφάλεια των μελών ‘’θεραπευτή-παιδιού’’, αναδύονται όλα τα κρυμμένα συναισθήματα μέσα από το παιχνίδι. Ο Θεραπευτής τα αποδέχεται με σκοπό να τα αποδεχτεί και το παιδί και η αρνητική χροιά τους να αμβλυνθεί. Το παιδί χωρίς αναγκαστικά να μιλάει για αυτά, καθώς δεν έχει εκπαιδευτεί σε έναν λειτουργικό τρόπο επικοινωνίας, ‘’παίζει’’ για αυτά και επικοινωνεί πλέον άμεσα και έμμεσα με τον Θεραπευτή. Η δραματοποίηση το βοηθά να ξετυλίξει την ιστορία και α συνδεθεί με τον Θεραπευτή. Να χτίσουν αμοιβαία εμπιστοσύνη, ως πρότυπο μιας ασφαλούς σύνδεσης με έναν ενήλικα.

Αυτό νομίζω είναι και το μυστικό κάθε θεραπείας και θα πρέπει να αποτελεί Πρωταρχικό στόχο κάθε Θεραπευτή. Η σύναψη μιας υγιούς σχέσης εμπιστοσύνης όπου θα αφήνει περιθώρια για συναισθηματική εξερεύνηση.

Γραμμή βοήθειας για Ελλάδα